اجتناب از معاصی و حرص و طمع دنیا

در ادامه شرح وظایف شیعیان در زمان غیبت ، امام صادق علیه السلام می فرمایند:

ای شیعیان پرهیز نمایید، از اینکه حرص و طمعتان به چیزی که خداوند بر شما حرام کرده، غلبه کند. زیرا هرکس در این دنیا، پرده‌ی حرمت خدا را در ارتکاب به آنچه خداوند به او حرام کرده، بدرد خداوند میان او و بهشت و نعمت‏ها و خوشی و مقام ارجمند و پایدار و دائمی آن‏جا که برای اهل بهشت مقرر شده، برای همیشه جدایی می ‏افکند.

و بدانید که به راستی چه بد بهره ‏ای است آن بهره و جایزه ‏ای که کسی در ترک اطاعت خدا و نافرمانی او به دست آورد که خوشی‌های زوال پذیر و فانی دنیا را به وسیله‌ی پرده ‏دری خداوند، بر نعمت بهشت جاویدان و خوشی‌ها و مقام ارجمند بهشتیان مقدم می‌دارد. وای بر اینها که چه بهره ‏ای بد و بازگشت زیان‏ آور و حال بدی در روز قیامت نزد پروردگارشان دارند، همیشه پناه برید به خداوند از این‏که پناه دادنش به شما مانند پناه دادنش به آن‏ها باشد¹ و از آن‏که شما را مبتلا کند به آن‏چه آنان را به آن گرفتار ساخته و نیرویی برای ما و شما نیست جز به او .

 در این قسمت از فرمایشات حضرت امام صادق علیه ‏السلام به سه مطلب مهم اشاره شده، که عبارتند از:

* قبح و زشتی حرص و طمع.

* هتک حرمت خداوند متعال با ارتکاب به معاصی.

* فانی بودن دنیا و نعمت‌های آن در مقابل بهشت جاویدان².

قبح و زشتی حرص و طمع

وقتی که نفس انسان، دلخواه خود را مطالبه می‌کند و در درونش رغبتی نسبت به آن چیز پیدا می‌شود، به ‌دنبال بدست آوردن آن می‌رود. در این حالت انسان دچار حرص شده و اگر مطیع خواسته نفس خود باشد و به این وضعیت ادامه دهد، حرص او شدیدتر می شود. ناگفته نماند، خداوند متعال وجود انسان را با مجموعه‏ ای از شهوات و روحانیت درآمیخته است و به علت وجود شهوات در درون انسان، به‌طور طبیعی خواسته‏ هایی فراروی او قرار می‌گیرد. این خواسته ‏ها اگر در حد معمول و منطقی باشند و قوام زندگی به آن‏ها بستگی داشته‏ باشد، حرص نیست. چرا که شهوت خوراک، شهوت آسایش و شهوت‌هایی از این قبیل از لوازم ادامه حیات هستند و بقای نسل بشر به این‏ها بستگی دارد. شهوات و خواسته‏ های نفس در این حدّ و اندازه حرص نیست، بلکه از ضروریات قانون زندگی است و شارع مقدّس نیز ارضای این نیازها را در حد معقول تأیید فرموده‏ است.

روایاتی چند در باب حرص و طمع

حرص و طمع از صفات رذیله و ناشایست می‏ باشد که انسان باید در کنترل آن کوشش به عمل آورد. حضرت امام سجاد علیه‏السلام تمام خیر را ترک طمع، نسبت به داشته ‏های دیگران می‌دانند و می‌فرمایند: « رأَیتَ الخَیرَ کُلَّهُ قَدِ اجتَمَعَ فِی قَطعِ الطَّمَعِ عَمَّآ فِی أَیدِی النَاس¹». من همه‏ ی خیر را در این دیدم که باید طمع از هر چه در دست مردم است، برید. همچنین حضرت امیرالمومنین علیه ‏السلام در حدیثی طولانی، ضمن بیان صفات شیعیان، در موضوع «طمع» به غلام خود« نوف» چنین می‏ فرمایند: « شیعَتِی مَن لَم یَهِرُّ هُرِیرَ الکَلبِ وَ لا یَطمَعُ طَمَعَ الغُرَاب وَ لَم یَسأَلُ النَاس وَ لَو مَاتَ جُوعاً ²».  شیعیان من کسانی هستند که همچون سگان زوزه نمی‏ کشند و فریاد بر نمی‌آورند و مانند کلاغ طمع نمی‌ورزند و حریص نیستند، از مردمان چیزی درخواست نمی‌کنند، گرچه از گرسنگی بمیرند³ .

هتک حرمت خداوند با ارتکاب به معاصی

انجام گناهان و معاصی، درحقیقت سرپیچی و نافرمانی از دستورات خداوند است که از دستاوردهای آن، می‏توان به خسران دنیوی و اخروی و همچنین کوتاهی عمر انسان اشاره نمود.

حضرت امام صادق علیه ‏السلام در این‏ باره می‌فرمایند: جمعی که به سبب ارتکاب به معاصی می‏ میرند، بیشترند از آن‏ها که به سبب رسیدن اجل می‌میرند و جمعی که به سبب احسان زندگی می‌کنند، بیشترند از آن‏ها که به سبب طول عمر زندگی می‏کنند⁴.

 همچنین ابوحمزه ثمالی از حضرت امام محمدباقر علیه‏ السلام نقل کرده که آن حضرت فرمودند: هیچ سالی نسبت به سال دیگر پر باران‏تر نخواهد بود. لیکن هرکجا خدا بخواهد می‌بارد، همانا خدای عزّوجلّ، هنگامی که مردمی معصیت کار شوند و خداوند را نافرمانی کنند آن مقدار بارانی که در آن سال برای [زمین‌های] ایشان مقدر فرموده ‏است از ایشان بگرداند و [ابرها را] به سوی بیابان‏های شوره‏ زار و دریاها و کوه‏ها فرستد، زیرا خداوند عزّوجلّ هرآینه «جُعَل»⁵ را در لانه و سوراخ خود به نفرستادن باران، به ‌جهت معاصی اهالی آن سرزمین، عذاب کند. چرا که خداوند راه بیرون رفتن از محله معصیت کاران را برای آن حشره باز گذاشته‏ است. سپس حضرت امام محمدباقر علیه ‏السلام فرمودند: « فَاعتَبِروُا یا اولِی الابصَار». یعنی اندرز گیرید ای بصیرت پیشگان! سپس فرمودند: در نوشته‏ ی  حضرت امیرالمومنین علیه‏ السلام یافتیم که رسول خدا صلی‏ الله علیه وآله وسلم فرموده ‏اند: هرگاه زناکاری پیدا شود، مرگ ناگهانی زیاد گردد و هرگاه پیمانه کاهش یابد⁶ ، خداوند آن‏ها را به خشکسالی و کم محصولی گرفتار سازد و هرگاه از پرداخت زکات خودداری ورزند، زمین برکات خود را از زراعت و میوه‌جات و معادن آن‏ها دریغ کند هرگاه در داوری‏ ها و حکم‏ها بی‌عدالتی نمایند، در ستمکاری و دشمنی [بر علیه خویشتن] یاری یکدیگر کرده ‏باشند و هرگاه پیمان‏ شکنی کنند، خداوند دشمنشان را بر آن‏ها مسلط سازد و هرگاه رابطه‌ی محبت خویشاوندی را بریدند، ثروت‌ها به دست اشرار افتد و هرگاه امر به معروف و نهی از منکر را ترک کنند و پیروی از نیکان اهل‌ بیت من علیهم ‏السلام ننمودند، خداوند اشرار⁷ آن‏ها را بر آنان مسلّط سازد و آن هنگام هرچه نیکان آن‏ها [برای نجات] دعا کنند مستجاب نگردد^8.

فانی بودن دنیا و نعمت‌های آن در مقابل بهشت جاویدان

سخنان و تعالیم ائمه ‏اطهار علیهم ‏السلام به خصوص بیانات گهربار حضرت امیرالمومنین علیه ‎السلام در کتاب شریف نهج‌البلاغه سرشار از جملاتی‏ ست که در مذمت و نکوهش دنیا طلبی و دنیا پرستی آمده‏ است. حضرت امیرالمومنین علیه ‏السلام در بیان سیره و روش پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم می‏فرمایند⁹ : پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم از دنیا چندان نخورد که دهان را پُر کند و به دنیا با گوشه چشم نگریست¹⁰ . دو پهلویش از تمام مردم فرو رفته‏ تر و شکمش از همه خالی‏ تر بود، دنیا را به او نشان دادند، اما نپذیرفت و چون دانست خدا چیزی را دشمن می‏دارد آن ‏را دشمن می‏ داشت.  همانا پیامبر صلی‌الله‌علیه‌ و‌آله وسلم برروی زمین می‌نشست و غذا می‌خورد و چون برده، ساده می‌زیست و با دست خود کفش خود را وصله می‏زد و جامه خود را با دست خویش میدوخت. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه ‌و‌آله وسلم با دل از دنیا روی گرداند  و یادش را از جان خود ریشه‏ کن کرد و همواره دوست داشت تا جاذبه‌های دنیا از دیدگانش پنهان ماند و از آن لباس زیبایی تهیه نکند وآن  ‏را قرارگاه دائمی خود نداند و امید ماندن در دنیا نداشته باشد، پس یاد دنیا را از جان خویش بیرون کرد و دل از دنیا برکند و چشم از دنیا پوشاند¹¹

در پایان این خطبه حضرت امیرالمومنین علیه ‏السلام در مورد خودشان این چنین می‌فرمایند به خدا سوگند! آن‏قدر این پیراهن پشمی را وصله زدم که از پینه کننده ‏ی آن شرمسارم. یکی به من گفت: آیا آن‏را دور نمی ‏افکنی؟

گفتم: از من دور شو، صبحگاهان، رهروان شب ستایش می‌شوند( یعنی آینده از آن استقامت کنندگان است) ¹²

از مهم‌ترین اثرات مخرّب دنیاپرستی، دوری انسان از ولیّ زمان حضرت حجت بن حسن عسکری علیه ‏السلام می‏ باشد. آن‏کس که شیفته دنیا شود، دیگر تاب و تحمّل بذل مال دنیا را در اعتلای کلمه مهدوی نخواهد داشت و در قلبش حبّ دنیا را جایگزین حبّ به امام زمان علیه‏ السلام خود خواهدکرد و مقدمات سرنگونی را در خویشتن ایجاد خواهد نمود. حضرت امیرالمومنین علیه‏ السلام در بیانی زیبا می‌فرمایند: ای مردم باید دنیای حرام در چشمانتان از پر کاه خشکیده و تفاله‏ های قیچی شده دامداران بی‏ ارزش‏ تر باشد. از پیشینیان خود پند گیرید پیش از آن‏که آیندگان از شما پند گیرند. این دنیای فاسد نکوهش شده را رها کنید، زیرا مشتاقان شیفته‏ تر از شما را رها کرد¹³.

 حضرت در عبارت فوق ، دنیا را از تفاله ‏های قیچی شده دامداران بی‌ارزش‎ تر می‌دانند. وای بر حال ما مردم اگر دین و اعتقادات و توجه نسبت به امام زمانمان علیه ‏السلام را با تفاله‏ های قیچی شده بی‏ ارزشی عوض کنیم. حضرت امیرالمومنین علیه‏ السلام در قالب فرمایشی دیگری دنیا را به سایه‏ ای تشبیه می‌فرمایند که هنوز تشکیل نشده از بین می‌رود: دنیا در نظر خردمندان، چونان سایه‏ای است که هنوز گسترش نیافته،کوتاه می‌گردد و هنوز فزونی نیافته،کاهش می‌یابد¹⁴. همچنین در فرمایشاتی ، حضرت امیرالمومنین علیه ‏السلام مطلبی را در موضوع دنیا، متذکرانه گوشزد می‏ فرمایند: ای بندگان خدا! تقوا پیشه کنید و با اعمال نیکو به استقبال اجل بروید. با چیزهای فانی شدنی دنیا، آنچه جاویدان می‏ ماند را خریداری کنید. از دنیا کوچ کنید که برای کوچ دادنتان تلاش می‌کنند. آماده مرگ باشید که بر شما سایه افکنده‏ است. چون مردمی باشید که بر آن‏ها بانگ زدند و بیدار شدند، دانستند دنیا خانه جاویدان نیست و آن‏را با آخرت مبادله کردند.¹⁵

و نیز در توصیف دنیا تعابیر بسیار جالب دیگری از حضرت امیرالمومنین علیه ‏السلام، بدین شرح آمده‏ است: آب دنیای حرام ، همواره تیره و گل‌آلود است. منظره ه‏ای دل‏ فریب و سرانجامی خطرناک دارد، فریبنده و زیباست اما دوامی ندارد، نوری است در حال غروب کردن، سایه ‏ای است نابود شدنی، ستونی است در حال خراب شدن. آن هنگام که نفرت دارندگان، به آن دل بستند و بیگانگان به آن اطمینان کردند، چونان اسب چموش پاها را بلند کرده، سوار را بر زمین می‌کوبد و با دام‏های خود آن‏ها را گرفتار می‌کند و تیرهای خود را سوی آنان پرتاب می‏ نماید. طناب مرگ به گردن انسان می‏ افکند، به سوی گور تنگ و جایگاه وحشتناک می‏ کشاند تا در قبر، محل زندگی خویش، بهشت یا دوزخ را بنگرد.¹⁶

همان‏طور که از فرمایشات گهربار مولای متقیان حضرت علی علیه السلام برداشت می‏شود، دنیا و جلوه های آن مانند نوری هستند در حال زوال ، که به سرعت غروب کرده و نابود می ‏شوند و هم‏چنین ایشان دنیا را به اسب چموش تشبیه فرموده‏اند یعنی این‏که ابتدا به سوار خود سواری می دهد و انسان را دارای امکانات دنیوی می‏کند و بعد از سوار شدن و به دست آوردن دنیا ، سوار خود را بر زمین می‏ کوبد و گرفتار دام‏های دنیوی می‏ نماید و پس از آن هم ، هنگام مرگ و حساب و عقاب است.

اندکی بیشتر در جملات زیر که از فرمایشات گهربار حضرت امیرالمومنین علیه ‏السلام است، تأمل فرمایید :

دنیای شما نزد من از آب بینی بزغاله ‏ای  بی‏ ارزش‏تر است.¹⁷ دین را برای به دست آوردن مال دنیا تباه کردند که یا رییس و فرمانده گروهی شوند یا به منبری فرا رفته خطبه خوانند، چه بد تجارتی، که دنیا را بهای جان خود بدانی و با آن‏چه که در نزد خداست معاوضه نمایی¹⁸.

آگاه باشیم دنیایی که ما شبانه‌روز برای به‏ دست آوردن آن، خود را آلوده به هر گناهی می‌کنیم، این دنیا در نظر اسوه و الگوی ما یعنی حضرت امیرالمومنین علی علیه ‏السلام از آب بینی بزغاله ‏ای بی‏ارزش‏تر است و چه‏ قدر مغبون  هستیم اگر به خاطر به ‏دست آوردن آب بینی بزغاله‏ ای، آخرت و بهشت جاویدان و رضایت خداوند متعال و رضایت امام زمان علیه‏ السلام را از دست بدهیم!

به عنوان حسن ختام این بحث، به نصیحتی که حضرت امیرالمومنین علیه ‏السلام به یکی از یارانش فرمودند، گوش جان می‏ سپاریم:

پس دنیا را رها کن زیرا دوستی دنیا ، کور و کر و گنگ و زبون می‌کند ، عمر مانده را جبران کن و نگو فردا یا پس‏ فردا ، چون پیشینیان تو ، به سبب تکیه‏ شان بر آرزوها و امروز و فردا کردن‏ ها نابود شدند. فرمان الهی (مرگ) در حالی که آنان غافل بودند، ناگهان آمد و بر روی تابوت به سوی گورهای تاریک و تنگ‏شان رفته ، فرزندان و خاندانشان تنهایشان گذاشتند ، پس با دلی توبه کار ترک دنیا کرده و تصمیمی بی‏ شکست به خدا رو کن¹⁹.

منابع

[1] شیخ کلینی، اصول کافی، ترجمه محمد باقر کمره‌ای، جلد3، کتاب ایمان و کفر، باب طمع، صفحه 475 ، حدیث3.

[2] علامه سید احمد مستنبط قطره ‏ای از دریای فضایل اهل بیت، ترجمه محمد ظریف، جلد1، صفحات858 و 859، بخش فضایل دوستان و شیعیان آل محمد علیهم‏ السلام، حدیث658/7، به نقل از مرحوم کراجکی، کنزالفوائد، جلد1، صفحه 87، و علامه مجلسی، بحارالانوار، جلد68، صفحه 191، حدیث 47.

[3] مراد، دشمنان اهل بیت علیهم ‏السلام هستند ، همان‏طور که در ضمن حدیثی امام صادق علیه‏ السلام چنین می‏ فرمایند: «ولایسألون لنا مبغضاً و لو ماتوا جوعاً» از دشمنان ما چیزی نمی‏ خواهند حتی اگر از گرسنگی بمیرند. به نقل از علامه سید احمد مستنبط، قطره ‏ای از دریای فضایل اهل بیت علیهم‏ السلام، ترجمه محمد ظریف، جلد1، صفحه 859، زیرنویس1.

[4] سید علاء الدین محمد گلستانه  اصفهانی، منهج الیقین، صفحه 299، به نقل از امالی، شیخ طوسی، صفحه 305، حدیث 611.

[5] حشره‏ ای‏ است که روی مدفوع حیوانات می‏ نشیند. به نقل از فرهنگ فارسی معین.

[6] کم فروشی کنند.

[7] بدکاران، آشوبگران، فرومایه‏ گان.

[8] شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ترجمه علی‏ اکبر غفاری، باب کیفر پاره ای از گناهان، صفحات 572 تا 574، حدیث 1.

[9] در این قسمت، از کتاب سلوک منتظران، دکتر سیّد محمد بنی هاشمی، صفحه 235، بحث بغض دنیا و کتاب رزم‏نامه منتظران، از راقم سطور، صفحات 29 تا 40، رزم نامه دوم، دنیا، با اندکی تغییر و تلخیص، استفاده شده ‏است.

 [10] به دنیا اعتنایی نداشت .

[11] نهج البلاغه، ترجمه مرحوم دشتی، خطبه 160، صفحات 213 تا 215.

[12] همان، صفحه 215.

[13] همان، خطبه 32، صفحه 56.

[14] نهج البلاغه، ترجمه مرحوم دشتی، خطبه 63، صفحه 78.

[15] همان، خطبه 64، صفحه 79.

[16] همان، خطبه 83، صفحه 93.

[17]  نهج البلاغه، ترجمه مرحوم دشتی، خطبه 3، صفحه 30.

[18] همان، خطبه 32، صفحه 56.

[19] شیخ کلینی، اصول کافی، جلد 2، کتاب الایمان و الکفر، باب ذم الدنیا و الزهد فیها، صفحه 136، حدیث 23.