تقیّه، خوش رفتاری و مدارا کردن با اهل باطل

و با اهل باطل با خوشرویی و مدارا رفتار نمایید و ظلم و آزار آن‏ها را تحمل کنید، مبادا با آن ها ستیزه‏ جویی کنید، در نشست و برخاست و آمیزش و گقتگوی با آنان میان خود و خدا دیندار باشید و در هنگام مجالست و آمیزش و گفتگوی با آن‏ها که چاره ‏ای جز آن ندارید، راه تقیّه را درپیش گیرید. همان راهی که خداوند به شما دستور داده، هنگام برخورد با آنان آن‏را به کار بندید‏.

پس هرگاه گرفتار معاشرت با آن ها شدید، بی‏ تردید شما را آزار دهند و با روی ترش به شما بنگرند و اگر خدای متعال شرّ آن‏ها را از شما دفع نکند به شما یورش برند و آنچه از دشمنی و خشمی که از شما در دل دارند بیشتر از آن است که به روی آرند و آشکار کنند‏. مجالس شما و آن‏ها یکی است ولی جان شما و جان آن‏ها از هم جدا و آشتی ناپذیر است‏. هرگز دوستشان ندارید و آنان نیز شما را دوست ندارند ولی خدای تعالی شما را به داشتن راه حق گرامی داشته و شما را به راه حق بینا کرده و آنان را شایسته‌ی آن ندانسته است، پس با آن‏ها مدارا کنید و برآن‏ها شکیبا باشید. با این‏که آنان با شما سرسازش ندارند و بر هیچ چیز شکیبا نباشند¹. نیرنگ آن‏ها وسوسه ‏هایی [افکار شیطانی ] است که برخی از آن‏ها در دل برخی دیگر اندازند‏، همانا دشمنان خدا اگر بتوانند، شما را از راه حق باز می دارند ولی خداوند شما را از پیوستن به آن‏ها و ترک راه حق حفظ می کند.

مجامله

«مجامله» گرچه از باب مفاعله بوده و برای کارهای استعمال می‌شود که دو طرفه می‌باشد ولی باب مفاعله گاهی به معنای تفعیل نیز می‌آید. در اینجا «مجامله» به معنای «تجمیل» بوده و «تجمیل» یعنی زیبا برخورد کردن است. از دوطرفه بودن «مجامله »این‏طور بر می‏آید که اگر انسان با دشمن خود، با اخلاق نیکو برخورد نماید، دشمن سرانجام دلش نرم می‌شود و برخوردش را نیکو می‏ نماید .البته ممکن است در ابتدای کار، اخلاق نیکو یک طرفه و از جانب مؤمن باشد. اما در نهایت دشمن تحت تاثیر قرار گرفته، دوطرفه می‌شود. حضرت امام صادق علیه السلام در این قسمت از نامه از عبارت «علیکم» استفاده می‏ فرمایند، یعنی مومنین را ملزم می‏ نمایند که با اهل باطل برخورد نیکو داشته باشند و با آن‏ها خوش رفتاری نمایند. وقتی امام صادق علیه السلام ما را امر به «مجامله» با اهل باطل می‌کنند به طریق اولی باید با مومنان و حتی مردم عادی نیز خوش‏رفتاری داشته باشیم و نسبت به آن‏ها بیشتر از اهل باطل مجامله و احسان و خوش‌رفتاری و خدمتگزاری نماییم. لازم به ذکر است «مجامله» و خوش‏رفتاری با اهل کفر و باطل، مجوّزی بر تعطیل شدن امر به معروف و نهی از منکر یا به عبارتی« مداهنه» نمی‌باشد².

در حدیثی دیگر حضرت امام صادق علیه السلام ، مدارا کردن با افراد ناملایم را از نشانه‌های شخص عاقل دانسته و چنین می‌فرمایند:

شخص عاقل هرگز سخنی نمی‌گوید که نزد عقول، منکر و مردود باشد و کاری نمی‏ کند که خود را در معرض تهمت قرار دهد و با افراد ناملایم که برخورد می‌کند مدارا می ‏نماید و پیوسته علم راهنمای او در اعمالش می ‏باشد و حلم را قرین خود در احوال و امور خویش قرار می‌دهد و در حرکات و مشی خود از روی معرفت قدم برمی‏دارد³ .....

یکی از سنّت‌هایی که از پیامبر اسلام صلی‌الله علیه وآله و سلم بر جای مانده، مدارا کردن با مردم است زیرا خداوند متعال، ایشان را به مدارا کردن با مردم امر فرموده و خطاب به آن حضرت می‌فرماید:

«خُذِالعَفوَوَأمرِبِالعُرفِ⁴...» با عفو و مدارا رفتار کن و به کارهای شایسته دعوت نما....

این فرمانی است که از جانب خداوند متعال بر پیامبر اسلام صلی‌الله علیه وآله وسلم نازل شد و به راستی که ایشان این دستور را به احسن وجه به انجام رساندند، در آن زمانی که مردمان عصر جاهلیت، پیامبر اسلام صلی‌الله‏ علیه وآله وسلم را ساحر و مجنون می‏خواندند و در آن هنگام که پیامبر عظیم‌الشان اسلام صلی‌الله علیه وآله‏ وسلم وقتی از خانه بیرون می‌آمدند خاکروبه‌ها بر سر مبارکشان می‌ریختند و ایشان را در آغاز دعوتشان سنگسار می‏کردند. تا جایی که از کوه بالا رفتند و این در حالی بود که از پای مبارکشان خون می‌چکید. آزار و اذّیت های دشمنان آن حضرت الله صلی الله علیه وآله وسلم تا آنجا ادامه پیدا کرد که عمروعاص پلید، هفتاد بیت شعر در هجو، مسخرگی و استهزاء پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم سروده و به کودکان مکه  آموخته بود که هرگاه از خانه بیرون آمد به دنبالش بدوید و نعوذُ بالله مانند دیوانگان سنگش بزنید و این اشعار را بخوانید و آن زمان که بر سر و روی مبارک پیامبر عزیز اسلام صلی‌الله علیه وآله وسلم شکمبه پر از آلودگی شتر انداختند، با این حال وقتی فرشتگان از حضرتش اجازه خواستند تا چنین مردمی را عقاب کنند، با نهایت شفقت و خوش‌رفتاری و مدارا فرمودند:

« اللُّهُمَ اغفِرلِقَومی فَإِنَهُم لَایَعلَمُون». خدایا قوم مرا ببخش چرا که آنها نمی‌دانند⁵.

تقیّه

 معنای لغوی تقیه خودداری از آشکار کردن مذهب خویش، برای حفظ جان است⁶. همچنین مرحوم محمد بن مکی مشهور به شهید اول در تعریف تقیّه می‌گوید: «و التقیّه: مجامله الناس بما یعرفون و ترک ما ینکرون، حذرا من غوايلهم.کما اشار الیه امیرالمومنین علیه السلام »⁷ . تقیه به ایمان معناست که در چیزی که مردم آن‏را قبول دارند با ایشان از روی مدارا همراه شوی آن‏چه را نمی ‏پذیرند ترک نمایی تا مبادا از ایشان به تو آسیبی برسد همان‏طور که امیرالمومنین علیه السلام چنین فرمودند و نیز مرحوم شیخ مرتضی انصاری در باب تقیّه می‏گوید: مقصود از تقیه حفظ کردن خود از ضرر غیر است با همراهی(ظاهری) او در سخن یا عملی که مخالف با حق باشد⁸ .

تقیه از دیدگاه ائمه اطهارعلیهم السلام

ائمه اطهار علیهم ‏السلام تاکیدات فراوانی در این خصوص دارند، به گونه‌ای که حضرت امام صادق علیه السلام به شیعیان خود سفارش فرموده‌اند برای حفظ دین خود، باید تقیه کنند و آن‏را از دشمنان مخفی دارند. از عبدالله ابن‏ ابی‏ یعفور، از حضرت امام صادق علیه السلام که فرمودند:

بترسید بر حفظ دینتان پس آن‏را با تقبه بپوشانید زیرا هرکه تقیه ندارد، ایمان ندارد. همانا شما در مردم مانند زنبور عسل در میان پرندگان باشید، اگر پرنده ‏ها می‏دانستند در درون زنبور عسل چیست، چیزی از آن باقی نمی‏ماند که آن‏را نخورند و اگر مردم بدانند که در درون دل شما چیست و بفهمند که شما ما خاندان را دوست می‌دارید، شما را با همان زبان خود بخورند⁹ و تمام کنند شما را در نهان و عیان بد گویند، خداوند بنده‌ای از شما را که بر دوستی و ولایت ما باشد رحمت کند¹⁰.

هم‏چنین در بیانی دیگر حضرت ثامن‌الائمه علی‏ بن‏ موسی‏ الرضا علیه ‏السلام ترک تقیه را خروج از ایمان دانسته و عمل به تقیه را تا زمان ظهور حضرت ولی عصر علیه السلام امر فرموده‏ اند. حسین ابن خالد از حضرت امام رضا علیه السلام نقل می‌کند که آن حضرت چنین فرمودند: کسی که ورع نداشته باشد، دین ندارد و کسی که تقیه نداشته باشد ایمان ندارد، گرامی ترین شما نزد پروردگار کسی است که بیشتر به تقیه عمل کند. گفتند: ای فرزند رسول خدا صلی‌الله‏ علیه و‏آله وسلم تا به کی فرمودند: تا روز وقت معلوم که روز خروج قائم ما اهل بیت علیهم ‏السلام است وکسی که تقیه را پیش از خروج قائم ما ترک کند از ما نیست ¹¹.

منابع:

[1] علامه مجلسی در خصوص " نیرنگ و وسوسه های شیطانی" می‏گوید : شاید مقصود این است که چاره جویی شما، به مدارا و شکیبایی بر آزار آن‏ها [ اهل باطل ] به وسیله تقیه و دفع زیان آن‏ها است و آنان نه می توانند صبر کنند و نه شما را از راه حق برگردانند و راهی جز این ندارند که به یکدیگر در باره آزار و برانداختن شما وسوسه کنند ...

[2]  درسنامه امام صادق علیه السلام صفحات 31 و 32 ، با اندکی تغییر و تلخیص .

[3] مصباحُ الشریعه و مفتاحُ الحَقیقَه، ترجمه حسن مصطفوی، صفحات 159 و 160 .

[4] اعراف / 199.

[5] راقم سطور، تاریخ زندگانی ام المؤمنین حضرت خدیجه کبری علیه السلام ، صفحه 58، با اندکی تغییر و تلخیص .

[6] فرهنگ فارسی معین .

[7] محمدبن مکّی، القواعد والفواید فی الفقه و الاصول و العربیه، تحقیق از سیّد عبدالهادی حکیم، جلد2، صفحه 155 .

[8]  شیخ مرتضی انصاری، التقّیه، تحقیق از الشیخ فارس الحسون، صفحه 37.

[9] "شما را با زبان خود بخورند " ، یعنی دشنام و ناسزا گویند و با سخن چینی، شما را گرفتار سازند .

[10] شیخ کلینی، اصول کافی ، ترجمه محمد باقر کمره‏ ای ، جلد 3، کتاب الایمان و الکفر، باب تقیّه ، صفحه 328 ، حدیث 5.

[11] شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ترجمه منصور پهلوان ، جلد 2 ، صفحات 60 و 61 ، حدیث 5 .