فضیلت صبر
ادامه نامه امام صادق به شیعیان درباره وظایفشان در زمان غیبت
. . . و تا آنکه از دشمنان خدا آزار بسیار بشنوید و شکیبایی کنید و آنها را بر خود هموار سازید و تا آنجا که شما را خوار کنند و دشمن دارند و تا آنجا که بر شما ستم کنند و شما نیز به خاطر رضای خدا و پاداش سرای آخرت، ستم ایشان را تحمل کنید و تا آنجا که به خاطر خدای عزّوجلّ خشم شدید خود را در برابر آزار آنها که از روی جنایت بر شما انجام دهند، فرو خورید و تا آنجا که شما را درباره ی [عقیده‌ی ] حقّ دروغگو شمارند و در این باره با شما دشمنی کنند و با شما بر سر آن کینه توزند و شما بر همه‌ی این ها صبر کنید و مصداق تمام اینها که گفتیم در کتاب خدا است که جبرییل علیه السلام آن را بر پیامبر صلی‌الله علیه و آله وسلم شما نازل کرده است.
شنیده اید گفتار خدای عزوجل را که به پیامبر صلی‌الله علیه و آله وسلم شما فرماید:
« پس صبر کن چنان که پیامبران اولوالعزم صبر کردند و برای[عذاب] آنان شتاب مکن»1
سپس خداوند فرموده است:
« و اگر که تو را تکذیب کنند [غم مخور] پیش از تو نیز پیامبرانی را دروغگو شمردند 2و پیامبران بر آن تکذیب و آزار، شکیبایی کردند»3 و به این ترتیب پیامبر خدا صلی‌الله علیه و آله وسلم و پیامبران پیش از او مورد تکذیب مردم واقع شدند و اضافه بر تکذیب در مورد حقّ آزار نیز کشیدند.
پس اگر از فرمان خدا درباره ی ایشان [دشمنان] خوشحال می‌شوید، همان فرمانی که در اصل- یعنی آفرینش اولیه- 4 آنها را بر مبنای کفری آفرید که در علم سابق خدا گذشته است5، از کسانی که در قرآن، از آنها نام برده [آنان را به این صفت نامیده است] آن جا که می‌فرماید: « و از ایشان پیشوایانی قرار دادیم که به سوی آتش دوزخ دعوت می‌کنند»6. پس آنچه را گفته ایم، تامل کنید و آن را بفهمید و نسبت به آن جهل نورزید، زیرا هرکس این مطلب و مانند آن را از آن چه خدا در قرآنش فرض [لازم] کرده از هر آن چه خدا به آن امر فرموده یا از آن نهی فرموده، ندانسته گیرد ، دین خدا را رها کرده و نافرمانی او را مرتکب شده و سزاوار خشم خدا گردیده و خداوند او را به رو در آتش دوزخ افکند.
تعریف صبر
حضرت امام صادق علیه السلام در تعریف صبر اینگونه فرموده اند:
صبر سَرِ ایمان است.7
و همچنین حضرت زین‌العابدین علی بن حسین علیه السلام در این باره چنین می فرمایند: صبر نسبت به ایمان چون سَر است نسبت به تن و ایمان ندارد کسی که صبر ندارد.8
اقسام صبر
رسول خدا صلی‌الله علیه و آله و سلم صبر را بر سه دسته تقسیم فرموده‌اند:
1- صبر بر مصیبت
2- صبر بر طاعت
3- صبر از گناه
آن حضرت صلی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلم در ادامه چنین می فرمایند: پس هر که بر مصیبت صبر کند تا آن را به تسلّی9 خوبی جواب دهد، خداوند برایش سیصد درجه نویسد که میان هر درجه تا درجه ی دیگر به اندازه‌ی فاصله‌ی میان آسمان و زمین باشد و هر که بر طاعت صبر کند، خداوند برایش ششصد درجه نویسد که میان هر درجه تا درجه ای دیگر، به اندازه‌ی فاصله‌ی میان عمق زمین تا عرش باشد و هر که از گناه صبر کند، خداوند برایش نهصد درجه نویسد که میان هر دو درجه، به اندازه‌ی فاصله‌ی میان عمق زمین تا پایان عرش باشد.10
صبر در هنگام بلا و خشنودی نسبت به قضای الهی
حضرت امیر المومنین علی بن ابی طالب علیه السلام در قسمتی از حدیث طولانی ضمن بیان سیمای پرهیزکاران که همان شیعیان آل محمد علیهم‌السلام می‌باشند، این گونه می فرمایند: ...حال آنها در هنگامه بلا و ناراحتی، مانند زمانی است که در رفاه و راحتی به سر می‌برند، زیرا به مقدرات الهی راضی و خشنودند.11 ... همچنین حضرت امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: من در شگفتم از مرد مسلمان که خدای عزّوجلّ چیزی برای او مقدّر نکند جز اینکه خیر او باشد اگر با مقراض (قیچی) او را ببرند و تکه تکه کنند، خیر اوست واگر هم مشارق و مغارب را مالک شود، خیر اوست.12 و حضرت زین‌العابدین امام سجاد علیه‌السلام در این خصوص می‌فرمایند: صبر و راضی بودن از خدا، سَرِ اطاعت خداست و هر که صبر کند و از خدا راضی باشد، نسبت به آنچه درباره او حکم فرماید، چه دوست داشته و یا ناخوش داشته باشد، خدای عزّوجلّ در آن چه دوست یا ناخوش دارد، برای او حکم نکند، جز آن چه خیر او باشد .13
روایاتی چند درباره صبر
حضرت امام صادق علیه‌السلام می فرمایند: هرگاه میان دو نفر نزاع و ستیزی رخ دهد، دو فرشته فرود آیند پس به آنکه سفاهت می‌کند، 14 گویند: هرچه خواستی گفتی و خودت لایق آنچه گفتی هستی و کیفر گفتارت را خواهی دید و به آن که صبر و بردباری کرده، گویند: صبر کردی و حلم نمودی، اگر حلمت را به پایان رسانی، خداوند تو را می آمرزد. 15سپس فرمودند: اگر شخص بردبار جواب او را پس دهد، آن دو فرشته بالا روند.
همچنین محمد بن عجلان گوید: نزد حضرت امام صادق علیه‌السلام بودم، مردی از نیازمندی [خود] به آن حضرت علیه‌السلام شکایت کرد. حضرت به او فرمودند: صبر کن زیرا خداوند به زودی به تو گشایش می‌دهد. آنگاه سکوت نمودند و سپس رو به آن مرد کردند و فرمودند: به من بگو زندان کوفه چگونه است؟ در پاسخ گفت –اصلحک الله- تنگ است و متعفن و زندانیان در بدترین حالت هستند. حضرت علیه‌السلام فرمودند: همانا تو هم در این زندان دنیا گرفتاری و می‌خواهی در راحت و وسعت باشی؟ آیا نمی دانی که دنیا زندان مومن است.16
در بیانی دیگر حضرت امام محمد باقر علیه‌السلام چنین می‌فرمایند: بهشت در میان ناگواری‌ها و صبر است پس هر که در دنیا بر ناگواری‌ها صبر کند به بهشت رود و دوزخ در میان لذّت‌ها و شهوت هاست، پس هر که دنباله لذّت و شهوت خود رود به دوزخ درآید.17
همچنین حضرت امام صادق علیه‌السلام صبر را در قبر، همراه و مونس انسان توصیف می‌فرمایند: چون مومن در قبرش وارد شود، نماز در طرف راست و زکات در طرف چپ اوست و احسان بر سر او سایه دارد و صبر در گوشه ای است. چون دو فرشته که مسئول سوال و جواب او هستند بر او وارد شوند صبر به نماز و زکات و احسان گوید: رفیق خود را باشید (کمک کنید) و اگر از او درماندید، من کمک او هستم.18
حضرت امیرالمومنین علیه السلام در بیان حدیثی دستور می فرمایند که انسان خود را وادار به حلم و بردباری نماید و بر این عمل مداومت و تمرین داشته باشد تا عاقبت امر، بردبار شود. اگر حلیم و بردبار نیستی خود را به بردباری وادار کن (و همانند حلیمان عمل کن) زیرا کمتر شده، کسی خود را شبیه قومی کند و سرانجام از آنان نشود.19
نمونه ای زیبا از صبر کردن
عبدالرزاق می‌گوید: کنیز حضرت علی بن الحسین علیه السلام بر روی دست آن حضرت علیه السلام درحال وضو آب می‌ریخت، آفتابه از دستش افتاد و برصورت امام برخورد کرد و صورت ایشان را مجروح ساخت، امام علیه السلام سر را به جانب کنیز بلند فرمودند، کنیز گفت: خداوند عزّوجلّ می‌فرماید: «وَالکَاظِمِینَ الغَیظ»20 «و فرو خورندگان خشم» حضرت به او فرمودند: خشم خود را فرو بردم، باز کنیز گفت: «وَالعَافِینَ عَنِ النَاس»21«و عفو کنندگان از مردم» حضرت فرمودند: خدا از تو عفو فرماید. کنیز عرض کرد: «واللهُ یُحِبُّ المُحسِنین»22 «و خداوند نیکوکاران را دوست می دارد» حضرت فرمودند: برو که تو آزادی.23
مولا جان!یا صاحب الزمان!
گرچه ما صورت مبارک شما را مجروح نساختیم اما خود یقین داریم، دل نازنین شما از دست ما جریحه‌دار است. پس ای مولای ما! «وَالکَاظِمینَ الغَیظ» «و فرو خوردندگان خشم». «وَالعَافِینَ عَنِ النَاس» «و عفو کنندگان از مردم». اما مولاجان، ادامه آیه را بیان نمی کنیم، مبادا حلقه غلامی تان را از گوشمان باز کرده و آزادمان کنید که غلامی شما، برای ما افتخاری است بس بزرگ که آن را به دو عالم نخواهیم فروخت. 24
صبر امام زمان علیه السلام25
در لوح حضرت فاطمه زهراعلیها السلام یا لوح جابربن عبدالله انصاری26 در وصف حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف چنین آمده است: «...عَلَیهِ کَمَالُ مُوسی وَ بَهاءُ عیسی و صَبرُ اَیُّوب ...»27 کسی [امام زمان علیه السلام] که کمال موسی و بهاء عیسی و صبر ایوب را دارا است... . به راستی اگر اندکی بیاندیشیم، خواهیم دید چقدر انواع بلاها، سختی ها و رنج ها بر قلب نازنین امام زمان علیه السلام مستولی گردیده، از کشتارهای شیعیانِ آن بزرگوار در سراسر دنیا گرفته تا سختی هایی همچون فقر، بیماری، زلزله، سیل و غیره که بر دوستان آن حضرت علیه السلام وارد می‌شود و مهم تر از همه اینها، طولانی شدن امر غیبت است که موجبات شدّت مصیبت های وارده بر شیعیان را مضاعف می‌سازد و این در حالی است که امام زمان علیه السلام بر تمامی این مصائب و شداید صبر می‌نمایند برای نجات شیعیانشان دعا می‌فرمایند. پس بر ماست که برای رهایی دل غمگین و محزون آن حضرت علیه السلام از این مصائب دست به دعا برداریم و فرجشان را از درگاه خداوند متعال عاجزانه بخواهیم و بگوییم: « اللّهُمَّ عَجِل فِی فَرَجِ مولانا صاحب الزمان وَ العافیه وَ النَصر». که به طور قطع و یقین، با فرج آن حضرت علیه السلام بر تمامی رنج ها، مصایب و مشکلات شیعیان مهر پایانی زده خواهد شد. ان شاءالله تعالی.
صبر نمودن بر بلایای زمان غیبت امام زمان علیه السلام
در قسمت دیگری از لوح حضرت فاطمه زهرا علیها السلام یا لوح جابر چنین آمده است:... دوستان من در زمان او [امام زمان علیه السلام در عصر غیبت] خوار شده و سرهای آنان هدیه می‌دهند همچنان که سرهای ترک و دیلم را اهدا می‌کنند، آنان را می کشند و آتش می‌زنند و آنان خائف و مرعوب و ترسان باشند و زمین از خونشان رنگین شود و صدای فریاد و شیون از زنانشان برخیزد....28
به راستی در چنین وضعیتی، در عصر غیبت، وظیفه ی ما شیعیان آن حضرت علیه السلام چیست؟ آنچه از مفاد روایات بر می‌آید، وظیفه ما شیعیان صبر نمودن بر این بلایا و طلب صبر از خداوند متعال است.
در انتهای این بخش، تذکر نسبت به این نکته‌ی مهمّ حائز اهمّیّت است که در اثر صبر، نوبت ظفر آید و هر کس صبر کند و انتظار کشد، به فرج و پیروزی نایل گردد آنچه مسلّم است خودِ انتظار فرج از اقسام فرج است29. حسین بن جهم گوید: از حضرت موسی‌بن‌جعفر علیه السلام درباره فرج پرسیدم. فرمودند: آیا نمی دانی که انتظار فرج از فرج است؟ گفتم: نمی‌دانم، مگر اینکه شما به من بیاموزید. فرمودند : آری انتظار فرج، بخشی از فرج است .30
پی نوشت
[1] احقاف/35.
[2] فاطر/4.
[3] انعام/34.
[4] منظور از آفرینش ارواح و ابدان در عوالم ذر و میثاق می‌باشد که در قسمت سی و هفتم این کتاب، اشاره ی مختصری به آن خواهد شد.
[5] این مطلب در قسمت سی و هفتم این کتاب، به اختصار مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
[6] قصص/41.
[7] شیخ کلینی/ اصول کافی/ترجمه محمد باقر کمره ای ،جلد 3، کتاب ایمان و کفر، باب صبر، صفحه 142، حدیث 1.
[8] شیخ کلینی/ اصول کافی/ترجمه محمد باقر کمره ای ،جلد 3، کتاب ایمان و کفر، باب صبر، صفحه 144، حدیث 4.
[9] آرام یافتن از اندوه، خشنودی یافتن، به نقل از فرهنگ فارسی معین، صفحه321.
[10] شیخ کلینی/ اصول کافی/ترجمه محمد باقر کمره ای ، جلد 3، کتاب ایمان و کفر، باب صبر، صفحه147، حدیث 15.
[11] علامه سید احمد مستنبط، قطره‌ای از دریای فضایل اهل‌بیت علیهم‌السلام ، ترجمه القطره، ترجمه محمد ظریف جلد1، صفحه 862.
[12] شیخ کلینی/ اصول کافی/ترجمه محمد باقر کمره ای ،جلد 3، باب رضا به قضا، صفحه 104،حدیث 8.
[13] همان،صفحه102، حدیث3.
[14] حرف ناهنجار می‌زند.
[15] شیخ کلینی/ اصول کافی/ترجمه محمد باقر کمره ای ،جلد 3،کتاب ایمان و کفر، باب حلم و بردباری ، صفحه 176، حدیث9.
[16] شیخ کلینی/ اصول کافی/ترجمه محمد باقر کمره ای ،جلد 3، کتاب ایمان و کفر، باب پیمان گرفتن خدا از مومن برای صبر برگرفتاری خود، ،صفحه373، حدیث6.
[17] همان باب صبر، صفحه 145، حدیث7.
[18] همان باب صبر، صفحات145 تا 146، حدیث8.
[19] نهج البلاغه ترجمه دشتی، حکمت 207، صفحه480.
[20] آل عمران /134.
[21] همان.
[22] همان.
[23] شیخ مفید، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، جلد2، فضائل الامام علی بن الحسین علیه السلام، صفحات 146و147و علامه مجلسی، بحارالانوار، جلد46، صفحات67و68. وامالی،شیخ صدوق، صفحه201. وزندگانی حضرت سجاد و امام محمد باقر علیهما السلام(ترجمه جلد6 بحارالانوار، ترجمه موسی خسروی، باب پنجم صفحات 51و52. و روضه الواعظین، فتال نیشابوری، ترجمه مهدوی دامغانی، صفحه604.
[24] متن ادبی، به نقل از کانال تلگرامی خدمتگزاران غدیر.
[25] در این قسمت از کتاب مکیال المکارم ترجمه حائری قزوینی، جلد1، حرف ص، صبر آن حضرت علیه السلام، صفحه 151، با اندکی تغییر و تلخیص استفاده شده است.
[26] لوحی است سبز رنگ که خداوند متعال آن را به رسولش صلی‌الله‌علیه‌وآله وسلم هدیه فرمود و اسامی پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله وسلم ائمه اطهار علیهم‌السلام در آن ثبت شده است و رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله وسلم آن را به حضرت زهرا علیها السلام عطا فرمودند و حضرت علیها السلام به آن مسرور گردیدند و ایشان آن را به جابر بن عبدالله انصاری نشان دادند، وی[با اجازه‌ی آن حضرت] از روی آن استنساخ نموده و در زمان امام محمد باقر علیه السلام، حضرت این لوح را در حضور جابر قرائت فرمودند و بین کلام امام محمد باقر علیه السلام و نسخه‌ی جابر حرفی اختلاف وجود نداشت. علاقه‌مندان جهت اطلاعات بیشتر در این زمینه به کتاب کمال‌الدین و تمام النعمه، شیخ صدوق، ترجمه منصور پهلوان، جلد1، باب 28 ، صفحه 569، حدیث 1. باب نصوصی که بر قائم علیه السلام در لوح فاطمه زهرا علیهاالسلام و یا لوح جابر وارد شده، مراجعه فرمایند.
[27] شیخ صدوق کمال‌الدین و تمام و النعمه،ترجمه منصور پهلوان، جلد1، باب28، صفحه 573، حدیث1.
[28] شیخ صدوق کمال‌الدین و تمام و النعمه،ترجمه منصور پهلوان، جلد1، باب28،صفحه 573
[29] در این قسمت از کتاب مکیال المکارم فی فوائدالدعاء للقائم علیه السلام، تألیف آیت الله سیّد محمد تقی موسوی اصفهانی،ترجمه حائری قزوینی، جلد2، صفحات342 تا 353 استفاده شده است.
[30] آیت الله سیّد محمد تقی موسوی اصفهانی، مکیال المکارم فی فوائدالدعاء للقائم علیه السلام ترجمه حائری قزوینی، جلد2، صفحات342 تا 353 به نقل از علامه مجلسی، بحارالانوار، جلد52، صفحه 130،حدیث29.
